Bolivia
Plurinasyonal nga Estado han Bolivia Estado Plurinacional de Bolivia (Kinatsila) Bulivya Mamallaqta (Quechua) Wuliwya Suyu (Aymara) | |
|---|---|
 Bandira  Eskudo | |
Lema: "¡La union es la fuerza!" (Kinatsila) "An paghiusa amo an kusog!" | |
Awit: Nasodnon nga Awit han Bolivia (Kinatsila) "Himno Nacional de Bolivia" | |
Wiphala han Qulla Suyu[1]:  | |
 | |
| Pamunuan | Sucre (konstitusyonal nga ulohan)[2][3] 19°2′S 65°15′W / 19.033°S 65.250°W / -19.033; -65.250 La Paz (administratibo nga ulohan)[4] 16°30′S 68°09′W / 16.500°S 68.150°W / -16.500; -68.150 |
| Gidako-i nga syudad | Santa Cruz de la Sierra 17°48′S 63°10′W / 17.800°S 63.167°W / -17.800; -63.167 |
| Opisyal nga mga pinulongan | Kinatsila Quechua Aymara ngan in 34 nga iba pa nga mga tuminongnong ngan lumadnon nga mga pinulongan[5][6] |
| Mga ethniko nga grupo | 55% Amerindian (Quechua, Aymara ngan 34 pa nga iba nga mga etniko nga grupo), 30% Mestizo, 15% Busag[7] |
| Demonimo | Boliviano |
| Kagamhanan | Unitaryo nga Presidensyal nga Republika |
• Mangulo | Evo Morales |
• Sugbong Mangulo | Álvaro García |
Paglugaring tikang han Espanya | |
• Gindeklara | 6 han Agosto 1825 |
• Ginkilala | 21 han Hulyo 1847 |
| Kahaluag | |
• Tanan | 1,098,581 km2 (424,164 sq mi) (28th) |
• Katubigan (%) | 1.29 |
| Kamolupyohan | |
• 2010 nga banabana | ▲10,907,778[8] (ika-84) |
• 2001 nga census | 8,280,184 |
• Densidad | 8.9/km2 (23.1/sq mi) (ika-220) |
GDP (PPP) | 2010 nga banabana |
• Tanan | $47.882 billion[9] |
• Per capita | $4,592[9] |
GDP (nominal) | 2010 nga banabana |
• Tanan | $19.373 ka bilyon[9] |
• Per capita | $1,858[9] |
Gini (2006) | 59.2[10] Error: Invalid Gini value |
HDI (2010) | ▲ 0.643[11] Sayop: Diri puyde nga HDI value · ika-95 |
| Salapî | Boliviano (BOB) |
| Zona hin oras | (UTC-4) |
| Namanehar ha | tuo |
| Kodigo hin pagtawag | +591 |
| ISO 3166 nga kodigo | BO |
| Internet TLD | .bo |
Uyuni
An Bolivia (nga an opisyal nga pagtawag Plurinasyonal nga Estado han Bolivia[12][13] (Quechua: Bulivya Mamallaqta, Kinatsila: Estado Plurinacional de Bolivia, IPA: [esˈtaðo pluɾinasjoˈnal de βoˈliβja] Aymara: "Wuliwya Suyu"), usa nga ginpalibutan hin tuna nga nasod ha butnga nga Salatan nga America. Amo ini an gipobrihi o gikablasi nga nasod ha Salatan nga Amerika. Ginsasapitan ini han Brasil ha amihanan ngan ha sinirangan, han Paraguay ngan Argentina ha salatan, han Chile ha habagatan o salatan-katundan, ngan han Peru ha katundan.
Ugsa han Europeo nga pagkolonisar, an Andeano nga rehiyon han Bolivia kabahin han Imperyo Inca – an gidako-i nga estado han Ugsa-kan-Colon nga Amerika. An Imperyo Espanyol naglupig han rehiyon dida han ika-16 nga siglo. Han dako nga bahin han panahon han pagkolonisar han Espanyol, ini nga teritoryo gintawag nga Igbaw nga Peru ngan ilarom ini han Virreinato han Peru, nga naglakip han kadam-an han mga kolonya han Espanya ha Salatan nga Amerika. Katapos han pagpasamwak hin paglugaring han 1809, nagsunod in 16 ka tuig hin panggubat o gyera ugsa han pagtukod han Republika, nga ginngaran ha dungog ni Simón Bolívar, han 6 han Agosto 1825. Nag-agi an Bolivia hin mga panahon hin instabilidad ha politika, mga diktadura ngan mga kakurian ha ekonomiya.
An Bolivia usa nga demokratiko nga republika nga ginbahin ngadto hin siyam nga mga departamento. An heyograpiya hini nagkakadirudilain tikang han mga bugkid han Andes ha Katundan, ngadto han Sinirangan nga mga Ubos-nga-Katunaan, nga nahamutang ha Amazon nga Basin. Usa ini nga nagpapadukwag nga nasod, nga mayda Namumutnga nga Human Development Index nga score, ngan hin nivel hin pagkakablas nga mga 60%. An dagko nga mga buruhaton ha ekonomiya hini naglakakip han pag-uma, forestry, panagat, pagmina, ngan paghimo hin mga butang sugad hin mga textile, mga panapton, mga gin-refine nga mga metal, ngan hin refined petroleum. Damo hin mineral an Bolivia, labi na ha tin.
An populasyon han Bolivia, nga ginbanabana ha 10 ka milyon o 10 ka ribo, multietniko, nga naglakakip hin mga Amerindyo, Mestizo, Europeo, ngan mga Afrikano. An pinulongan nga ginagamit hin kasagaran Kinatsila, bisan man kon an Aymara ngan an Quechua nga mga pinulongan agsob gihapon gamiton ngan ini nga tulo, pati in 34 nga iba pa nga mga tuminongnong nga pinulongan opisyal. An damo nga ihap in dirudilain nga mga kultura ha sakob han Bolivia nagpadako ha pagkadirudilain ha arte, panluto, literatura ngan musika.
Etimolohiya |
Ginngaranan an Bolivia ha dungog ni Simón Bolívar, usa nga manguna dida han Espanyol nga Amerika nga mga gyera hin panlugaring.[14] Hi Antonio José de Sucre ginpapili ni Bolívar nga mag-angkon han Igbaw nga Peru (an yana-nga-adlaw nga Bolivia) ha ilarom han bag-o nga Republika han Peru, o kundi man paghiusa han Naghiusa nga mga Lalawigan han Rio de la Plata, o pagdeklara nga formal hin paglugaring tikang han Virreinato han Peru nga nagdominar han dako nga bahin han rehiyon. Pinmili hi Sucre nga maghimo hin bag-o nga nasod, ngan, ha pagbulig han mga lokal nga katawhan, ginngaranan ini ha dungog ni Simón Bolívar.[15]
Kundi, an orihinal nga ngaran han bag-o nga nasod Republika han Bolívar. An ngaran waray anay magbalhin ngadto hin Bolivia tubtob hin pira ka adlaw ha urhe nga diin hi konggresista Manuel Martín Cruz nagproponer: "Kon tikang kan Romulus an Roma, tikang kan Bolívar an Bolivia" (Kinatsila: Si de Rómulo Roma, de Bolívar Bolivia). Kinmagat an ngaran ngan gin-aprobahan ini han Republika dida han 3 han Oktubre 1825.[16]
Han 2009, in bag-o nga konstitusyon nagbalhin han ngaran han nasod tikang han "Republic of Bolivia" ngadto han "Plurinasyonal nga Estado han Bolivia" ha pagkilala han multi-etniko nga kinaiha han nasod ngan han ginpahitaas nga kamutang han mga tuminongnong ngan lumad nga katawhan han Bolivia ha ilarom han bag-o nga konstitusyon.[17][18][19]
Teritoryal nga pag-organisa |
An Bolivia ginbahin ngadto hin 9 nga mga departamento, 112 nga mga probinsya, 327 nga mga munisipyo ngan 1,384 nga mga kanton (cantón), nga nakakuha hin dako nga autonomiya ha ilarom han Balaod hin Desentralisasyon (ha Kinasila: Ley de Descentralización Administrativa) han 1995.
Politika nga pagbahinbahin | |||||
Departamento | Populasyon | Kahaluag (km²) | Densidad (*) | Kapital (Hab.) |  |
|---|---|---|---|---|---|
República de Bolivia | 10.027.644 | 1.098.581 | 9,1 | Sucre | |
 Beni | 430.049 | 213.564 | 1,9 | Trinidad (86.385) | |
 Chuquisaca | 631.062 | 51.524 | 11,9 | Sucre (247.259) | |
 Cochabamba | 1.786.040 | 55.631 | 22,7 | Cochabamba (586.813) | |
 La Paz | 2.756.989 | 133.985 | 19,9 | La Paz (835.000) | |
 Oruro | 444.093 | 53.558 | 8,2 | Oruro (216.620) | |
 Pando | 75.335 | 63.827 | 1,1 | Cobija (32.217) | |
 Potosí | 780.392 | 118.218 | 6,5 | Potosí (149.246) | |
 Santa Cruz | 2.626.697 | 370.621 | 7,1 | Santa Cruz de la Sierra (1.538.343) | |
 Tarija | 496.988 | 37.623 | 12,5 | Tarija (170.906) | |
(*)= Ngatanan nga dato hin populasyon mga proyeksyon han INE para han tuig 2008 [2]. La densidad departamental está calculada con la proyección de la población de 2006. Mga iba nga mga importante nga syudad amo an (ha departamento): La Paz: El Alto 827.000, Cochabamba: Quillacollo 90.000 Sacaba 127.000, Tarija: Yacuíba 90.000, Santa Cruz: Montero 90.000, Beni: Riberalta 78.000. | |||||
Mga kasarigan |
↑ An Artikulo 6, seksyon II han bag-o nga konstitusyon han Bolivian constitution nagtukod han Wiphala nga amo an nasodnon nga tigaman han Bolivia (upod han bandera, nasodnon nga awit ngan eskudo). Kitaa an "Bandera indígena boliviana es incluida como símbolo patrio en nueva Constitución", Oktubre 21, 2008, United Press International.
↑ "Artículo 6. I. Sucre es la Capital de Bolivia." (Article 6. I. An Sucre amo an ulohan han Bolivia.) Constitution of Bolivia
↑ CIA - The World Factbook
↑ CIA - The World Factbook
↑ Bolivian Constitution, Article 5-I: Son idiomas oficiales del Estado el castellano y todos los idiomas de las naciones y pueblos indígena originario campesinos, que son el aymara, araona, baure, bésiro, canichana, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja, Guaraní, guarasu'we, guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, moré, mosetén, movima, pacawara, puquina, quechua, sirionó, tacana, tapieté, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yawanawa, yuki, yuracaré y zamuco.
↑ "Kids Encyclopedia". Kids.britannica.com. 8 February 2009. Ginkuhà 30 han Agosto 2010.
↑ "The World Factbook – Bolivia". CIA. Ginkuhà 30 han Marso 2010.
↑ "Bolivia". World Gazetteer. Ginhipos tikang ha an orihinal han 19 January 2013. Ginkuhà 7 January 2010.
↑ 9.09.19.29.3 "Bolivia". International Monetary Fund. Ginkuhà 21 han Abril 2011.
↑ "Distribution of family income – Gini index". The World Factbook. CIA. Ginkuhà 1 han Septyembre 2009.
↑ "Human Development Report 2010". United Nations. 2010. Ginkuhà 5 han Nobyembre 2010.
↑ "WHO | Bolivia (Plurinational State of)". Who.int. 11 han Mayo 2010. Ginkuhà 30 han Agosto 2010.
↑ "UNdata | country profile | Bolivia (Plurinational State of)". United Nations. 14 han Nobyembre 1945. Ginkuhà 30 han agosto 2010.
↑ Simón Bolívar Salem Press
↑ 6 de Agosto: Independencia de Bolivia
↑ [1] What countries are named after individuals or families?
↑ Morales highly favoured for re-election in Bolivia Truth Out/Associated Press 6 December [2009
↑ Can Bolivia’s indigenous groups dance in harmony? BBC 10 June 2010
↑ Bolivia poll won’t end opposition BBC 24 January 2009
 | An Wikimedia Commons mayda media nga nahahanungod han: Bolivia |
